Кунлардан бир куни ҳаётида рўшнолик кўрмаган бахтиқаро бир йигит ўз жонига қасд қилишга қарор қилди, тўғрироғи, ўзини отмоқчи бўлди.Йигит бахтсиз бўлиш билан бирга жуда уятчан ҳам эди. Шу боис бирор зотнинг эътиборини тортмаслик ва безовта қилмаслик учун ўзини ўлдириш мақсадида қабристонни танлади. Худкушликни қоқ ярим тунда, ой тўлган кечада амалга оширишни дилига тугиб қўйди. Шундай қилиб, ойдин кечада қабристонга кириб, қаттол қисмат ила сўнгги ҳисоб-китобни тугатиш учун қулайроқ ўриндиқ излай бошлади.
Қабрлар орасида тентираркан, бирдан бақириб юбораёзди: ой нури остида қаршисида қора либосда, қанотли бир қиз турарди! Яхшироқ тикилиб қарагандан кейингина йигит енгил нафас олди: бу оддийгина ҳайкал экан. Ғарбда бевақт хазон бўлган болалар ва қизалоқларнинг қабрлари устига шундай фаришта ҳайкали ўрнатиш удуми бор. Лекин айни дамда йигитнинг эътиборини бошқа бир нарса ўзига тортди. Ҳайкал остига марҳума қизчанинг исм-шарифию таваллуд ва вафот этган саналаридан ташқари лотин тилида қуйидаги мазмундаги ёзув ҳам битилган эди: “Ҳой, узоқ йўл юриб, ҳориган йўловчи! Шу ерда бир зумга тин ол. Сени олдинда яна олис йўл кутмоқда. Йўлингда давом эт ва токи билагингда кучинг, оёғингда мадор бор экан, токи вужудингда муштдеккина юрагинг уриб турган экан, бахт нашидасидан баҳраманд бўл...”
Ушбу сўзлар жонига қасд қилмоқчи бўлган йигитга шунчалик қаттиқ таъсир этдики, у ортига бир оз тисарилди-да, қўлидаги тўппончани узоқ-узоқларга улоқтирди. Сўнг ортига ўгирилиб, истиқболи томон югуриб кетди. Мана шу тарзда бўлғусида сўзнинг қудрати ила ўткир қалам соҳиби бўлиб етишган австриялик ёзувчи — Стефан Цвейг бир ўлимдан қолади...
Буюк адиб, мунаққид, кўплаб ғаройиб новеллалар муаллифи Стефан Цвейг 1881 йилнинг 28 ноябрида Вена шаҳридаги бадавлат хонадонда, тўқимачи корхона эгаси Мориц Цвейг оиласида дунёга келади. Ёзувчининг болалиги ва ўсмирлиги ҳақида кўп нарса маълум эмас. Цвейгнинг ўзи болалигини, барча зодагон оилаларида бўлганидек, зерикарли ва оддий ўтганини таъкидлаган. 1900 йили гимназияни тамомлаб, Вена университетининг фалсафа факультетида таҳсилни давом эттиради. Адабиёт бобида Цвейгнинг илк машқлариданоқ “кетмони уча бошлайди”. Ота-онасига ортиқча юк бўлишни истамаган бўлажак адиб талабалик чоғидаёқ чўнтагидаги бор чақаларини қоқиштириб, ўз ҳисобидан “Кумуш торлар” деб номланган илк шеърий китобчасини нашр эттиради ва уни почта орқали таниқли шоир Райнер Мария Рилькега юборади. Мана шу илк китобчадан бошлаб Стефан Цвейг билан Мария Рильке ўртасида жуда узоқ давом этган дўстлик ришталари боғланади.
Университетни тамомлаган Стефан Цвейг дунё бўйлаб саёҳатга отланади. Дастлаб Оврўпадаги (Лондон, Париж), кейинчалик Осиё ва Америка қитъасидаги кўплаб шаҳарларни томоша қилади. Биринчи жаҳон уруши охирлаб қолган 1917 йилдан бошлаб у Швецарияда истиқомат қилади. Айни шу кезлар буюк француз адиби Ромен Роллан билан дўстлашади, ҳатто Ролланни “Оврўпа виждони” дея алқаб, унга бағишланган самимий очеркини эълон қилади.
1922 йилдан бошлаб Стефан Цвейг номини машҳур қилган китоблар бирин-кетин дунё юзини кўради. Адибнинг тарихий-биографик йўналишда ёзилган “Эразм Роттердамуснинг шукуҳи ва фожиаси”, “Мария Стюарт”, “Башариятнинг юлдузли онлари” асарлари, айниқса, бир-биридан ажойиб-ғаройиб новеллалари янгиланаётган Оврўпа адабиётида катта ўзгариш бўлди.
Цвейг қисқа жанр усталарининг асарларидан ажралиб турувчи ўзининг новелла андазасини яратганди. Унинг новеллалари драматизмга бойлиги, ноодатий сюжетлари билан ўқувчини лол қолдириб, инсон тақдири нақадар шафқатсиз эканлиги устида бош қотиришга ундайди. Улардаги воқеалар баъзида қувноқ, баъзида хатарли саёҳат-сафарларда рўй беради,барчаси саноқли дақиқаларда, инсон ўз манфаатларидан воз кечиб, ўзини қурбон қила олишга қодирлиги элакдан ўтказиладиган дамларда рўй беради. Ҳар бир ҳикоянинг мағзини эса асар қаҳрамонининг кучли ҳаяжон ёхуд жазава ҳолатида ирод этадиган монолог ташкил этади (“Нотаниш аёл мактуби”, “Қутурган қотиллар”, “Мураббия”, “Ёндиргувчи тилсим”, “Лепорелла”, “Янги касб билан туйқус танишув”, “Куйган кўнгил фарёди” каби новеллалар шулар жумласидандир).
Йигирманчи аср мумтоз адабиётининг энг севиб ўқиладиган жозибали асарлари муаллифи саналмиш Стефан Цвейгнинг новелла ва ҳикоялари “Аёл ҳаётидан йигирма тўрт соат” умумий номи остида Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлиги “Ўзбекистон” нашриёт-матбаа ижодий уйида нашр этилган. Ушбу нашр шуниси билан аҳамиятлики, ундаги новелла ва ҳикоялар аслиятдан – немис тилидан Ботир Раҳмонов таомонидан ўзбекчалаштирилган. Ёзувчининг мазкур тўпламидан жой олган “Ёндиргувчи тилсимот”, “Аёл ҳаётидан йигирма тўрт соат”, “Амок” каби ҳикоялардаги қаҳрамонлар ҳаётини кузата туриб, асрлар давомида сайқалланиб авлодлардан авлодларга мерос бўлиб келаётган чин инсоний қадриятлар, нокиз туйғулар умрнинг маълум бир фаслларида шавқатсиз тўфонли синовларга дуч келиши ва бу синовларда улар ақл ҳамда ахлоқ меъёрларига таянибгина ўз мувозанатини сақлаб қолиши мумкинлигининг гувоҳи бўласиз. Ҳикояларни ўқиётиб аёл қалби деб аталувчи ҳиссий тўлқинлар билан тўлиб-тошган тилсимли уммоннинг туб-тубига назар ташлагандек, ундаги мафтункор жилвалар сририни англагандек бўласиз. Ижодкор уста мусаввир сингари сайқал берган воқеа ва лавҳалар тасвиридан мароқланиш билан бирга инсон тақдирининг ўта мураккаб ечимларга бой эканлигидан ҳайратланасиз.
Ўз новеллаларида Цвейг инсон юраги ҳимоясиз, меҳрга ташналигини, ҳар қандай жасорат, қаҳрамонлик, гоҳида жиноят ҳам инсонда кучли ҳис-туйғулар тошқинини келтириб чиқаришини таъкидлашдан чарчамасди. Унинг биргина “Нотаниш аёл мактуби” новелласини ўқиган буюк рус адиби Максим Горький Цвейгни аёл кишининг ички кечинмалари, руҳияти билағони, дея эътироф этиб, ушбу новеллани аёлга бағишланган энг яхши асар эканлигини алоҳида таъкидлайди.
30-йилларда Цвейг икки ўт орасида қолади. Фашизмнинг тобора чуқурроқ томир отаётганини биринчилардан бўлиб сезган Стефан 1934 йили Австриядан бош олиб чиқиб кетади. Расмий равишда янги асари — “Мария Стюарт” қаҳрамонининг тарихий ўтмишини Британия архивларидан титиб кўришни рўкач қилган бўлса-да, қалбининг тубида эндиликда ватанига қайтиб келолмаслигини ҳис этарди. Шундан сўнг ҳақиқий дарбадарлик бошланади.
Иккинчи жаҳон урушининг бошланиши Стефан Цвейгни Америка қитъасига “ҳайдади”. У Биринчи жаҳон уруши инсоният тарихидаги сўнгги уруш бўлиб қолади, деган хомхаёлга борганди.
1942 йилнинг 23 февралида бутун дунё рўзномаларининг биринчи саҳифаларидаёқ қуйидаги шов-шувли хабар пайдо бўлади: “Таниқли австриялик ёзувчи Стефан Цвейг ва унинг рафиқаси Шарлотта Рио де Жанейро шаҳарчаларидан бири Петрополисдаги кулбаларида ўз жонларига қасд қилишди”. Юзлаб, минглаб одамларни юҳодек ўз домига тортаётган уруш даврида бу хабар узоқ вақт шов-шув бўлиб қололмасди. Кимдир бунга замондошларини худбинларча менсимаслик. деб қараса, кимдир буни ҳайрат-ла қабул қилди.
Худкушлик қилишга Цвейгда ҳеч қандай арзирли сабаб йўқ эди. Уни на ижодий инқироз, на молиявий қийинчилик, на бирор касаллик, на шахсий ҳаётда учрайдиган қўйди-чиқдилар безовта қиларди. Тўғри, 30-йилларнинг ўрталарига келиб Германияда унинг китобларини ўқиш ва сотиш тақиқланган эди. Шундай бўлса-да, Америка ноширлари адибни қучоқ очиб кутиб олишганди. Ўлимидан бир кун олдин ўзининг сўнгги асарлари — “Шахмат новелласи” ҳамда “Кечаги дунё”ни ўша ноширлардан бирига жўнатади. Кейинроқ ёзувчининг столидан тугалланмаган бир неча қўлёзмалар ҳам топилади: Бальзак ҳақида тарихий биография, Монтенга бағишланган очерк ва ҳали сарлавҳаси қўйилмаган роман.
Шахсий ҳаётда ҳам унинг омади келганди. Йигирма йил биргаликда турмуш кечирган рафиқаси Фредерика Мария фон Винтерниц билан ажрашса-да (улар кейинчалик бир-бирларига тез-тез хат ёзиб туришади), ўлимидан уч йил олдин ўзидан йигирма етти ёш кичик Шарлотта Альтманга уйланади. Шарлотта турмуш ўртоғига умрининг сўнгги нафасигача садоқатли бўлиб қолади.
Худкушликнинг важ-карсони этиб ёзувчининг бегона юртдаги ёлғизлигини, ватанига бўлган соғинчини, қаттиқ чарчоқ ва нацистларнинг Оврўпа бўйлаб ғолибона юришларига тоқат қилолмаслик натижасида келиб чиққан оғир руҳий тушкунликни ҳам кўрсатишади.
Адибнинг фожиали ўлими ҳақида Эрих Мария Ремарк ўзининг “Жаннатдаги соялар” романида шундай сатрларни битган эди: “Агар олис Бразилияда ўз жонларига қасд қилган Стефан Цвейг ва унинг суюкли хотини ўша фожиали оқшом ҳеч қурса телефон орқали ўз ҳис-туйғуларини бирон зотга тўкиб солиш имконига эга бўлганларида эди, бу даҳшатли ўлим юз бермаган бўлармиди? Афсуски, Цвейг мусофирчиликда, бегона одамлар орасида эди”.
Балки ўша ёшлигида амалга оширмоқчи бўлган қилмишига фаришталар “омин” дейишгандир; балки новеллаларининг аксар қаҳрамонларини ўз жонига қасд қилдириш орқали ўзини ҳам худкушликка тайёрлаб боргандир. Яна ким билади дейсиз?!
Видолашув мактубида Цвейгнинг ўзи шундай деганди: “Олтмиш ёшдан кейин ҳаётингни янгитдан бошлаш учун катта куч талаб қилинар экан. Менинг куч-қувватим эса узоқ йиллар давомида ватанимдан олисларда, сарсон-саргардонликда тугаб битди. Ўйлайманки, яхшиси, бошни баланд кўтариб, олий қадрияти озодлик бўлмиш тириклик китобига ҳозирнинг ўзида аёвсиз сўнгги нуқта қўйганим афзалдир. Мен барча ёр-биродарларимни олқишлаб қоламан. Узоқ давом этган қаро тундан кейин, уфқни ана ўшалар кўришсин! Мен эса ғоят бесабрман ва улардан аввалроқкетаман”.
Саиджалол САИДМУРОДОВ,
ЎзМАА “Ўзбекистон” НМИУ
Матбуот котиби
