Хожа Камолиддин Абу Аҳмад Муҳаммад Хўжандий форсийзабон шоирлар орасида ўз номи, тили ва услуби билан ўчмас из қолдирган. 1321 йилда Хўжанд шаҳрида таваллуд топган шиор кейинчалик адабиётда Камол Хўжандий номи билан шуҳрат қозонган.
У дастлабки таълимни она шаҳрида олгач, билимини чуқурлаштириш учун Самарқандга йўл олади. Бу ерда илм ва адабиёт аҳли билан яқин алоқада бўлади. Шоирларнинг анжуманларида қатнашади. Тошкентда ҳам бир муддат яшаб, илм олади. Кейин ҳаж зиёратига йўл олади. Сафар асносида бироз вақт Хоразмда тўхтаб ўтади.
Ҳаж амалларини бажариб, орттга қайтаётганда у Табризда қолади. Маълум сабабларга кўра, шу ерда яшаб қолади. У аввал Табризнинг Абдуллоҳ Жуббачи маҳалласида яшайди. Тез орада у шаҳарда шоир, мутасаввиф, пири муршид сифатида шуҳрат қозонади. Бундан хабар топган Жалойирлар давлати ҳукмдори Султон Ҳусайн уни зиёрат қилгани келади. Волиёнкўҳ мавзесида шоир учун боғ, ҳовли ва хонақоҳ қурдиради.
Шоирнинг Табриздаги осуда ҳаёти 1385 йилда якун топади. Ўша йили Олтин Ўрта хони Тўхтамишхон Амир Темур салтанатига тобе бўлган Табризга ҳужум қилади. У жуда кўп асирлар билан бирга Камол Хўжандийни ҳам ўз пойтахти Сарой шаҳрига олиб кетади. Хожа Камол Хўжандий афтидан Саройда унча ёмон яшамагани ушбу шеъридан ҳам яққол кўринади:
(Сарой унинг юзи файзидан бўстонга айлаймиш, Камол, Саройга келдинг, эй хушовоз булбул, куйла) Бироқ у Табризга ҳам қаттиқ боғланиб қолганди. Бу шаҳарга қайтиш орзуси уни тарк этмаганди.
Орадан 11 йил ўтиб, 1396 йилда Соҳибқирон Амир Темур Дарбанддан қайтишда Тўхтамишхонни жазолаш учун Саройга ҳужум қилади. Кейин Камол Хўжандийни ҳам банддан озод қилиб, Табризга олиб кетади. Хўжандий буюк саркарданинг бу марҳаматидан миннатдор бўлгани унинг бир қасидасида ҳам яққол кўзга ташланади:
Шоир шундан сўнг ўзининг Волиёнкўҳдаги манзилида яшай бошлади. У Табриздан ярим фарсах (8 километр) узоқликдаги уйи ва боғини шундай тавсиф этганди:
Камол қайси юртда бўлмасин, ўз она юрти Хўжандни, унга таълим берган, вояга етказган Мовароуннаҳрни, азим Самақарндни унутмади. Ўзининг хўжандлик эканидан фахрланиб юрди. У уч матлаъдан иборат бир қасидасида шундай ёзади:
Манбаларга кўра, Камол Хўжандий ўта тақводор, покдомон, камтарин, хушчақчақ, хирсу тамаъдан йироқ киши бўлган. У фақат ижод, илм ва ибодатга берилган бўлиб, бирор ҳукмдор ёки давлатманд кишининг эшигига бош эгиб бормаган. Буни шоирнинг кўпгина шеърларида ҳам кўриш мумкин.
Шоир 1400 йилда дунёда кўз юмади. У Волиёнкўҳ мавзесидаги ўз боғида дафн этилади. Бу маскан ҳозир ҳам “Шайх Камол мозори” номи билан аталади.
Камол Хўжандий ижоди ўзбек мумтоз адабиётига ҳам катта таъсир ўтказган. Унинг кўплаб шеърлари ўзбекчага таржима қилинган. Буюк мутафаккир Мир Алишер Навоий “Мажолис-ун-нафоис” тазкирасида Камол Хўжандийнинг ушбу байтини келтириб ўтган:
(Қисмат куни (насиба тақсим этиладиган кун) зоҳиддан бошқа ҳар ким ўзига бахшида қилинган айшни олди; у эса не чоғлик машаққат чекмасин қуруқ қолди.)
Ҳазрат Навоий “Девони Фоний”даги тўртта ғазални айнан Камол Хўжайндийга жавоб тарзида ёзган. Шайх Камол Хўжандий ижодиёти мингга яқин ғазал, шунингдек, қасида, муаммо, қитъа ва рубоийларни ўз ичига олади. Бугунги кунга қадар шоирнинг 7500 байтдан ортиқ шеърий мероси бизгача етиб келган.
Бугун шоирнинг она шаҳри Хўжандда унинг номи билан аталадиган маданият ва истироҳат боғи, драма театри фаолият кўрсатмоқда. Камол Хўжандий истироҳат боғи ичида шоирнинг уй-музейи қадимий, миллий услубда қурилган бӯлиб, бу маскан шаҳар аҳолиси ва меҳмонларнинг зиёратгоҳига айланган. Бундан ташқари, бу боғда етти метрли Камол Хўжандийни ҳайкали ўрнатилган ҳамда унинг рамзий мақбараси бунёд этилган.
Шарифжон Тожибоев,
Филология фанлари номзоди
