Ҳозирги кунларда Қорақалпоғистоннинг Тўрткўл шаҳри яқинида муҳташам қадимий қалъалардан қолган харобалар мавжуд. Айниқса улардан бири бир қарашдан аллақандай сирли маҳобати билан сайёҳларни ўзига асир қилиб олиши шубҳассиз. Маҳаллий аҳоли орасида бу қалъанинг тарихи борасида шундай ривоят юради.
Рақибга сир бой бершмасди
Бир вақтлар бу ерлар жуда обод ерлар бўлган экан. Кунларнинг бирида шимол тарафдан қолмиқлар бостириб келиб ҳаммаёқни талаб, хонавайрон қилишибди. Шаҳар аҳолиси қалъага беркиниб олиб босқинчилар билан жанг қилибди. Мудофаачилар қалъа девори тепасига чиқиб олиб, босқинчилар устдан ўқ ёғдири, уларга катта талафот етказишибди. Қалмиқлар ҳар қанча уринишса ҳам қалъани олишолмабди.
Қалъа қамали чўзилиб кетибди, ундагилар оч қолишибди. Вақт ўтгани сари қалъа ичидаги қурол-яроқ, сув ва озиқ-овқат заҳиралари камайиб борарди. Шу билан бирга шаҳарни ўраб олган босқинчиларнинг ҳам сафи кундан-кунга қисқариб, қалъани забт этишга бўлган умид ҳам камаймоқда эди. Бироқ, ҳар икки томон рақиб олдида сир бой бермас, жасорат ва қатъият билан курашмоқда эдилар.
Антиқа усул
Агар қамал яна бир неча кун давом этса, ҳолдан тойган мудофаачилар таслим бўлишдан бошқа чора топа олишмасди. Шунда подшо ва унинг саркардалари шундай бир ҳийла ўйлаб топишибди. Қалъада қолган биргина ҳўкизга ҳаммаёқдан озгина-озгинадан йиғилган дон-дунларни егизишиб, семиртириб, қалъадан чиқариб юборишибди.
Қалъани қамал қилиб ётган қалмиқлар ҳам оч экан, улар ҳўкизни тутиб, шу заҳоти сўйишибди. Ҳўкизнинг қорнидан янги ейилган дон-дунлар чиқибди. Шунда қолмиқлар: “Эҳ-ҳе, қамалдагилар ҳўкизларини мана шундай сара буғдой билан боқишса уларнинг ғалла заҳиралари кўп экан-да, у ҳолда биз қалъани ҳали-вери ололмаймиз”, – деб қалъадан чекинишмоқчи бўлишибди.
Аммо подшонинг Гулдурсун деган қизи бўлиб, у қалъа деворидан туриб ёвларни кузатганда, улар орасида ёш, паҳлавон саркарда – қалмиқлар подшосининг ўғлини кўриб қолган экан. Шу тариқа қалъа маликасининг душман шаҳзодасига ишқи тушибди ва унинг висолига эришиш йўлларини ўйлай бошлабди.
Хиёнатга бошлаган муҳаббат
Аммо бир кун Гулдурсун қараса қалмиқлар бор нарсаларини от-у, туяларига юклаб кетишга ҳозирлик кўришаётган экан. Гулдурсуннинг мудофаачилар ўйлаб топган ҳийладан хабари бор экан. Шунда у ўз канизаги орқали ҳалиги шаҳзодага хат йўллаб, бутун сирни ошкор қилибди. “Ҳўкиз шунча бир ҳийла эди. Бутун шаҳар аҳли ҳолдан тойган. Ейишга нон, ичшга сув қолмаган. Яна бир кун кут, шаҳардагиларнинг таслим бўлишини кўрасан”, деб ёзибди у.
Қолмиқлар шаҳзоданинг буйруғи билан йўлдан тўхташибди ва қалъага яна ҳам яқинроқ келиб, жанг тадоригини кўриша бошлашибди. Буни кўрган қалъадагилар яна бир-икки кун қаршилик кўрсатишибди. Ахийри ўз ҳийлаларининг иш бермаганлиги боисидан таслим бўлишга мажбур бўлишибди.
Қолмиқлар қалъага бостириб киришибди, шаҳар ёндирилибди, аҳолининг бир қисми ўлдирилиб, қолгани қул қилиб ҳайдаб кетилибди.
Малика Гулдурсунни эса қалмиқ шаҳзодасининг олдига олиб келишибди. Шаҳзода унга қараб: “Ўз эҳтиросини деб ватани, халқи ва отасига хиёнат қилган қиз менга вафо қилармиди?”,– деб уни ёввойи айғирларнинг думига боғлатиб ўлдиртирибди. Шундан бери бу қалъа Гулдурсун деб номланар экан.
Бу ибратли ривоят машҳур этнограф олим С.П.Толстовнинг “Қадимги Хоразм маданиятини излаб” (Тошкент, ФАН, 1964) китобида келтириб ўтилади.
Қиссадан ҳисса шуки, ҳою ҳавасни деб, дунёвий лаззатларни ўйлаб, ўз элига, юртига, ватанига хиёнат қилганлар тарихда кўп ўтган. Бироқ уларнинг номи абадул-абад хиёнат, қабоҳат ва ёвузлик ифодаси ўлароқ тилга олинади. Ватан озодлиги, эл-юрт, халқ манфаатлари учун жонини берган мардлар номи эса, мангу барҳаётдир.
М.Худойқулов тайёрлади
